Hakha khualipi le Nawi Nelrawn (Nawi Valley)

Hakha khualipi le Nawi Nelrawn (Nawi Valley)
========================
Hakha khua cu atu ahcun zapi nih nan theih cio dih bantuk in Laimi/Chinmi vialte hna kan khualipi pakhat a si. Minung 45,000 tluk kan um cang, sang in sangriat ah then kan si cang. Kan khualipi cu nihin nitiang” Rev. A. Carson le Rev. Dr. Cope; cun Hakha khua chung in Rev. Sang Ling, Zokhua peng in Rev. Sang Fen, Sengthang peng in Rev. Za Ling, Mi-E peng in Rev. Nawl Ting le Thantlang in Rev. Van Lo,” hna an luruh nih an hngah i, thangcho seh, lianngan seh tiin an kilven mi thluachuah an pek mi khualipi a si fawn. Nawi nelrawn (Nawi Valley) tiah kan chim kan rel tik ahhin chim men sawsawh a si lo. Tuanbia dawh le tuanbia tha, roling tuanbia a ngei mi a si. Nawi nelrawn cu Hakha khualipi in nitlaknaklei Ngauthutlang hram ah a um. Nawi tiva cu chitipi hmun in a hram aa sih i nitlaknaklei ah a luang, chiaburva he a fon, lungkhuaihmun in a hung luang mi vancunva he a fonh than hnu ah ngauthutlang hram in an luang i cerhparhva he aa fonh than, keivangzuan in Timit tivapi he an i fon hna i nuam ngai in chuklei ah Vanmualthar (Lichia) khuataw in Buanlung ram lei ah an luangti hna.

Nawi nelrawn chung a um mi min hna cu chitipi, thingthli nuva, (Hakha Zaathang phun nih kum thum ah voi khat siala khuatla in an rak biak) pupa ram a rak si, hringai (Golf tuknak), Vanfi hor, Chambawkva, cerhparva, lungraang lungpi (a khuachia a hrat tuk), artlangzau tlang (Hakha University), Pu Teivak lo, ngauthutlang le keivangzuan tiin min phuntling a ngei mi nelrawn a si. Nichuahlei in Rungtlang, Tlanghrawn , Sacuantlang, phehle lobua (vok rawh ram) le lungtatchiahrawn (CCU), nitlaklei in ngauthutlang le ritkungtlang hna nih an kulh i an taang an i ar cio hna i an dawt tuk mi an far fang khat bantuk in an zoh. An kongkawi hna i, an kil ven mi “Nawi nelrawn” dawh a si. June thla in August thla tiang lei facang hna hring dildel in an hung chuak. Lei thlaam hna nih an kilven. October thla dongh lei ahcun facang hna hleh an hung za than, fing le tlang karlak in tiva hna nih kilkawi dawh ngai in, nelrawn chung in an hung luang hna, lunglen a chim zia le a phuan zia kan thiam lo.

Hakha ngaknu le tlangval hna nih thaal khuapau a hun chuah bak in, Nawi nelrawn tan in ngauthutlang an kai hnu ah Timit ah deihlan in ngahringdawi ah a bubu le a rualrual in an kal hna. Nelpa va in aa thawk i, cumva in Timit ah, lung arbawm ah an i tong, an i kup an i hnam, an i rekchih. Cuticun, lungthin khat tein an luangti hna. Feithlawlh tili, sangriat tili, sipsil tili, ngaitemang tili (Pa Ceupa sualhuahnak), cun lichia tili (Kawlpa vuanlaw nga vuan law) tiin Buanlung ram chung ahcun Senthang ramchung a hung phak tik ah Bawinu tiva tiah min tha ngai an rak sak. Cuticun aa tinnak hmun lei phak ding ah hnulei zoh than ti loin hmailei ah a luang thluahmah. Nitlaknaklei nika nih a hungsen zualmal 1, tlang a hung liam cuahmah saling hrawng ah khin, Nawi nelrawn tan pah in Hakha ngaknu le tlangval hna cu inn lei ah an rual in nuam ngai le nih le kheh bu in an hung tlung tawn hna.

Philh khawh ding a si hrim lo. Atu ahcun, Hakha University le Hakha (Golf resort ) tuknak fing le tlang hmun hna nih an cawisanter chinchin cang. Acunglei kan hun langter mi hna hmun le min hna hi kan pu le kan pa hna nih an rak sak mi min an si. Hakha mi hna nih zeitik hmanh ah kan philh khawh lo ding mi an si. Ramhla le khua hlat, ramdang kan tlawn i caan sau nawn kan rauh tik ah kan ngai tuk tawn hna, kan fing le tlang kan Nawi nelrawn, Timit nelrawn le Tita hrawnghrang, a zungzal hring dildel farkung dawhdawh hna nih fing le tlang hluan in lunglen an zualter khun. Khua le ram, miphun a daw taktak mi hna nih cun an khua le an fing le tlang an ngai tuk theu tawn cio ko hna lai. Hi Nawi nelrawn hi hlan deuh kan ram le kan miphun a dawtu hna le a kan hruaitu hna nih “chunmang an rak manh mi cu; Nawi nelrawn chung in a luang mi nawi tiva hi kham usihlaw, Dam tuah kho usihlaw, zei tluk khin dik kan Hakha khuapi hi aa hei dawh hnga, a cercawi hnga i, a thanchoter hnga, ramdang vanhai loin tiah saduh an rak that tawn hna.” ‘Cuticun kum caan saupi tuah khawh loin kum le caan hna cu an luan in an liam lengmang ko. Saduh a thattu nulepa vialte hna zong a liampichih dih ve cang hna. Sihmanhsehlaw, Hakha mi mifim, cathiam, ram le miphun dawtu paraltha Pu Ni Kung cu Bawipa Pathian nih a thinlung chung ah rian a hun tuan tik ahcun “Nawi Dam” tuah khawh nakding ah timh tuahnak nganpi le zohfelnak a rak kan ngeihpiak khawh.” Hi Nawi Dam hi kan tuah khawh ahcun The Heart of Hakha & The Eye Ball of Hakha a si lai tiah a rak ti.” Cu bantuk thitha Hakha khua nih a thinlung le a mitfang a si hnga ding mi Nawi Dam cu kan Chin cozah le Vice President Pu Henry Van Thio zuampiaknak thawng in Billion10 dih in tuahpiak ding ah timhtuahnak (Plan) an kan ngeihpiak tik ah hin, Hakha mizapi nih kan lung aa lawm tuk hringhran. Hakha khua a um mi vialte le Hakha khua a dawtu mi vialte nulepa, ule nau hna nih cun nan rak lawmh tuk ve cio hna lai tiah zumhnak kan ngei. Hallelujah, Amen ti lo khawh a si hrim lo. Kan Bawipa Pathian cu a min sang chin in thangthat si ko seh.!

Vawlei cung ah hin thiltha le thil biapi, thil lianngan mi tuah ding ah timhtuahnak ngeih tik ah a rak duh ve lo mi um phung a si ko. Cu lawng a si lo, cu hmun ah a um ve mi hna: tahchunhnak ah lei le lo, nga zuatnak (fish-pond), strawberry lo, tbk, an pu le pa hna chan in an pawcawmnak ca ah luhlinh in khua a sa, a paw aa cawm mi chungkhar hna zong an um ti kan theih fawn ko. Zeibantuk thliri le chawva tangka zeizah hmanh in, an siang hrimhrim lai lo ti zong kan theih thiamthiam. Minung leikap in kan ruah ve tik ah kan ngaih a chia tuk, kan lungre a theihpi tuk ve ko hna. Sihmanhsehlaw, hramhram in zeihmanh lo in, dawi le chuh cu a si hrimhrim lai lo. Chan le caan nih a chuahpi mi le a kalpi ning bantuk tein hmailei an pawcawm an nunnak, an khuasak an tintuk nakding ca tiang in, ruahpiak le tuaktanpiak an si ko lai.

Kannih Hakha cu thlachiat a ruat mi miphun kan si bantuk in pakhat le pakhat thlachiat ruat bu in mizapi le khua le ram thancho nakding ca ahcun fakpi in le thukpi in khua a ruat kho mi le a thiam mi miphun kan si hna. Cucaah, kan Hakha khualipi thatnak le thanco nakding ahcun “Dingthlu laireltu Pathian le khuazing ” nih kan dirpi in kan kilveng in thluachuah phuntling he techin fapar tiang in, kan zohkhenh cio ko seh tiah thlacam bu in tuanvo ngeitu Chin cozah lei le upa hna nih an khuakhannak cung ah siseh, lo le lei a ngeitu hna kan dawt mi chungkhar vialte hna si hnaseh, kaphnih lungtling tein thawk mi le tuanchuah mi a si hrimhrim ko lai tiah zumhnak le ruahchannak nganpi kan ngei, tlamtling tein chuahlak in an kan tuahpiak lai ti kanzumh, kan bochan hna bantuk in Bawipa Pathian nih an khuakhannak cung ah le an riantuannak cung ah thluachuah le vanni he lamhruai ko hna seh.

Hi Nawi Dam tuah khawh nakding ah aa tel ve mi chungtel pakhat a si mi Pu Thla Kio Lian a chim mi cu; “Kan Hakha khualipi hi Switzerland ram he aalo tuk tiah a phan bal mi Kawlbawi le Laimi nih an chim tawn tik ah hin, a ruah awk ka thiamlo, ka mitthlam ah ka cuanter kho bal lo. Asinain, keimah pumpak hrimhrim in ka phak ka hmuh ve tik ah, aw an rak chim mi kha a rak hman tuk tiah a ti.” France ram khualipi Paris in motor in kan kal i Switzerland ram he aa peh, Switzerland ramchung ah kan lut Geneva an khuapi kan phan. France ram chung ah hin Dam electric ca ah an tuah i a ngan taktak mi Lac De Pannecieres, cun tourism ca ah le nuamhnak tlonlennak ca ah an tuah mi Lac des settons Dam tili tbk… cun Leman Lake ti mi rili bantuk in a ngan taktak mi tidil an an ser. An ngei, France ramchung ah a cheu le Switzerland ramchung ah a cheu tiin an tuah, aa dawh taktak. Cuka hmun ahcun ti zong kaa liau len ve. Switzerland ramchung kan luh tik ah fingtlang le farkung dawhdawh horkuang thukthuk nelrawn atu, Nawi nelrawn bantuk dawhdawh tampi hmun laifang in kan tan. Nawi nelrawn bantuk ah hin Dam an tuahpiak i tilli an dilpiak hna. Thaal caan ah minung cu a hme he a ngan he pangpar phuntling bantuk in cu tlangcung nelrawn tili pawngkam ahcun an tlongleng dulh cio hna. Tilawng (boat) an i cit, ti an i liau, tili kam ah an bawk, nitlang ah an i pho hna, hotel le riahnak dawhdawh an sak hna, cuka hmun ahcun zaan khat ka bualcaam i ka riak ta ve. An va i nuam hringhran hna ti ka hmuh tik ah … aw kan Hakha Nawi nelrawn dawh bantuk lawngte pei an si ko hi tiah ka lung a tling, ka tha a tho tuk. Atu hrimhrim, zokzok tein kan nun chung caan liote ah hin Nawi Dam hi tuah kho ve usihlaw miramdang vanhailo kan si ko tung hnga ti hi ka chim lengmang.

Hi Nawi Dam hi an tuah khawh taktak tik ahcun hmailei techin le fapar hna chan tiang ca ah a tha tuk ding mi kan Hakha khualipi khualtlawng mi pohpoh ramchung ramleng an i nuamhnak hmun le a phun kip in thancho nakding ah a chuahpitu Tidil (Rili fate) a si hrimhrim lai. Mizapi ca ah thathnemnak a petu “Ti” ti mi a thathnemnak popoh vialte kha Hakha khualipi um mi vialte nih kan hmuh kan tinco ding mi a si lai. A hlei bik in, kan Hakha kualipi tangka/lutchuak a kaitertu a si fawn lai. Minung tampi rian a pek hna lai, an paw a cawm fawn hna lai. Nan kan zumh le zumh lo cu an hun tuah khawh i an dih taktak tik ahcun zeitluk in dah aa dawh le a that ti cu mit hmuh le kuttawngh in a si te hrim ko lai. Thil tha ti mi cu a hun si taktak hnu lawng ah, aw mah hi maw …maw Pathian…maw ka Bawipa… ti loin kan um kho cio te lai lo. Thiltha a kan tuahpiaktu mi hna poh cu bawm hna usih. Tanpi hna usih. Cucu Pathian duh mi zong a si. Damnak, nun khuasaunak, lungnuamhnak le hnangam daihnak thluachuah hmuhnak a si. Kan Hakha khualpi thangcho chin sehlaw, Chinmi vialte kan umti khawhnak, kan i nuamhnak, kan i dornak le lung khat in kan i funtomnak khualipi dawh le tha, Pathian thluachuah mi miphun hna kan khualipi si hram seh.

Tahchunhnak ah; Nawi Dam nih a chuahpi ding mi thathnemnak hna cu; 1. Hi Nawi tili hi Expert thiamsang mi hna Professor Khin Maung Chit le a hawile nih 2009 kum ah an rak zoh i report an tial. HBA meeting room ah Hakha Khuanu le Khuapa hna zong nih hnatlakpinak zong an rak ngeihpi cang hna. Cun 2019 kum ah Upper Burma Irrigation department expert nih tha tein a herh mi vialte Survey an tuah dih cikcek hnu ah Chin cozah sin ah report proposal an tuah. Chin cozah nih an cohlan, an hnatlakpi hna hnu ah Budget zong an thlak cang mi a si bantuk in a velchum in lam nih a kulh lai. Thingkung phunphun an cin lai, tlonlennak tha tak in an tuah lai.

2. Pangpar phuntling cinnak dum (Integrated Flower garden) tuah khawh a si lai. 3. Thingkeppar phungtling dum/lo, Palep zuatnak le Thingkeppar dum, (Orchid farm & garden, Butter Fly an Orchid farm)) tuah khawh a si lai. 4. Strawberry le Mitsur Dum (Strawberry & Grape garden) tuah khawh a si lai. 5. Nga zuatnak tili ( Fish pond) tuah khawh a si lai. 6. Cawmpei le Ar zuatnak (Duck & Chicken Breeding) tuah khawh a si lai. 7. Ti liaunak hmun a um lai. (Swimming pool area) Boat group tilawng bu a um lai. 8. Atu ngauthutlang thluan vialte cung ah khin Pangpardum phuntling le tlonlennak phuntling ah ser dih an si te ko lai. Hakha University le Ngauthutlang le Timit tiva hrawn hrawng khi Sky ladder an tuah dih te lai. Ramchung le ramleng in khuatlawng mi, mileng le khualtlung chimrel cawk loin an lut an chuak cang hna lai. Mah vial in za rih seh! Nawi Nelrawn Dam Committee, Hakha, Chin State #Biakilh: “Zapi aw le hmuhning,” hna hi The Hakha Times dirhmun an si lo. Catialtu hna dirhmun cio an si.