Thantlang CDF nih Misual 6 Antlaih hna i Pakhat cu a zam an ti. A mak ngai te. Credit; Laipa Kutzung, Thantlang CB Bank Hngaktu SAC Ralkap 6 Tlaih An Tong!
Thantlang CB Bank hngaktu SAC ralkap 6 cu Chin ralkap nih nihin February 1, Uknak laak kum hnihnak camtuak ah an tlaih hna, tiah theih a si. SAC ralkap 6 leng ah an ralthuam zeimawzat zong an tlaih chih, tiah theih a si. Credit; The Chin Post
Relchap; Daw Aung San Suu Kyi Nih Paucan Dohthlennak Hi A Cohlan Tak maw? Pi Suu Policy cu Nonviolence asi. Hriamnam in Raldohnak a cohlan lo. Cucaah Nobel Peace Prize a hmuh.
1990 lio ah NUG bantuk NCGUB cozah cu NLD MPs Dr. Sein Win nih a dir. 8888 phu nih ABSDF Ralkap bu an dir. Pi Suu nih a cohlan hna lo. NUG le NCGUB, ABSDF le PDF CDF cu aa lawh mi asi.
Hlan lio bantukin Pi Suu nih NUG le PDF CDF hi ka cohlan lo ti a fawi te. Naite ah Pi Suu bia an ti mi kha amah kaa chuak asi lo. Mr. Sean Turnell, Pi Suu Sipuazi ruahnak pe tu pa bia asi. Democracy Dohthlentu hna cung ah kaa lawm a ti tiah Mr. Turnell nih a ti. Min Ko Naing le Zaw Wai Soe te nih Mr. Sean Turnell hi an chimh te men lai a ti tu zong an um.
Pau Dohthlennak cu Pi Su nih a cohlan ahcun Nobel Laksawng an lak piak men lai. ICJ lio ah a Laksawng le minṭhatnak nak vialte an chut dih cang. Nobel Peace Laksawng lawng a tang.
Pau Dohthlennak cu Pi Suu nih a cohlan ah cun NLD Party an thah lai. Hlan lio ah NLD party thih lo ding in Rallokap duh lomi vialte cu NLD in an phuah hna. Pu Zo Bawi an phuah lomi cu Rallokap duh ning in aum caah asi.
NLD le NUG hi aa then. NLD CEC nih Federal an duh lo. NUG CRPH NUCC ICNCC ah Federal duh lomi an tam pi caah NUG nih Federal Phunghrampi an chuah pi khawh lo.
NLD party thih lo ding in 2023 thimhnak ah lut a duh mi NLD CEC an tam pi fawn. NLD MPs 120 leng nih MAh an kawm. Kan Pi Suu nih NLD CEC he kan i tawn hnu ah NUG Le PDF CDF kong ah bia ka chimh lai a ti fawn.
Tlangcungmi nih Hriamnam chiah in PEACE nan duh lo caah Kawlram adam lo, Hriamnam in buaibai nak phisin cu aa palh bak ka cohlan lo a ti tu Kan Pi Suu asi. AA cu Ralhrang an si a ti tu le an cihmih uh a ti bal tu Pi Suu le Henry Van Thio an si.
Pi Suu nih Pau Dohthlennak hi ka cohlan lo a ti ah cun a dih. NLD MPs cheukhat nih 2023 thimhnak an lut ah Pau Dohthlennak a dih fawn. party dang nih 2023 thimhnak an lut ah Pau Dohthlennak a dih lai lo.
Cucaah Pi Suu kaa chuak bia, MAH he an i tawn nak, NLD MPs cheukhat 2023 thimhnak lutnak timi hna nih Pau Dohthlennak hi Lai a rel te lai.
American, ASEAN, EU, Tuluk, Japan, Australia, Japan, UN, Nitlakram hna Policy cu Pi Su le MAH I tawn hnu ah aa tel ding mi vialte he I tawn in Democracy ah kal ti le Nuhrin covo zalen ter ti hi asi.
Pi Suu le MAH an I tawn ahcun Savo an I phawt lai I, hlan lio cozah bantuk kan si te lai. Federal Democracy kan ngah khawh ve ti lai lo.
Paucan Dohthlennak hrawk tu cu NLD le NUG chungtel Rungrul le pualpuak hna an si te lai. Adang ansi te lai lo. Facang hrawk tu cu Facang rungrul an si tawn ve. By- JRT
Kan Doh Mi Ral; 1948 February 20 cu Chinram ah Zauk Phung (democracy) hman kan thawk ni ti khawh si. 1895 in kum 52 chung tengte British nih a kan pen hnu ah, The Chin Hills Regulation 1896 cu sal phun uk ning (feudalism) michia kha sal bantukin uk i khuachiah peknak tang ah uktu bawi pawl kha an techin fapar tiang nawl ro i channak phung siloah bawi le chia thleidannak phung i phun sang (bawichung) nih ramukbawi ro i chaannak phung (aristocracy) hrawh ni kha a si.
Kum 14 ruamraam zauk phung in kan hung i hruai i Chin tang ah miphun pakhat le tling in kan hung um kho (1948 hlan ah Lai/Chin hi miphun phun khat bantukin kan um bal lo, tiah Pu Lian Cin nih a chim bal). Nihin ah cun miphun tengnge 53 in United Nations nih theihpi mi miphun kan si.
1895 in British nih a kan pen hlan ah mahte khuakhan lairelnak nawl kan ngeih cia mi kha, 12 February 1947 ah tuah mi Panglong Agreement zong nih a theihpi pin ah, Union of Burma in kum 10 kan dirti hna lai i kanmah le kan ram cio ah kanmah tein kan i uk lai; kanmahte in khuakhan lairelnak nawl kan ngei lai; kan serti mi rampi cu Zauk phung (Democracy) in kan uk ti hna lai, tiah minsenthut nenhchih in kan hung kal.
Phung ning tein ramkulh thimnak um hlan caan karlak cozah kan van ngei colh. Cu lio ah Pu Vumtu Maung (Chin Minister), Capt. Mang Tung Nung (Secretary), Pu Lian Thum (Chairman), Pu That Hlaing (V. Chairman), Pu Hlur Hmung (chungtel) le Pu Sang Ning (chungtel) an si hna (Sayaci Thang Thai cauk chung ning in).
Kum 3 fai a kan hruai hnu ah phung ning tein 15 March 1951 ah a voi khatnak rampi thimnak a hung. Cuticun Parliamentary Democracy chan ah 1951 in 1962 tiang, phung ning tein rampi thimnak a rak um i kanmah miphun hruainak le khuakhan lairelnak tang ah kan rak i hruai. Sinain 1962 March 2 ah, General Ne Win nih uknak a lak hnu in thimnak reprai a um kho ti lo.
Minung vialte nih covo kan ngeih mi thimfung thlak khawhnak cu kan chuahkehnak khua le ram, kan laihri tannak le rammi sinak kan ngeihnak ram ah thimfung thla kho loin kan um. Kei zong hi ka chuahka in nihin tiang rampi thimnak ah thimfung ka thla bal lo. Keimah bantuk tampi an um lai ka zumh.
Aruang cu kan chuahkehnak ram ah thimfung thla kho kan rak si ko nain, ralhrang uknak tang ah nuhrin covo kan ngeih khawh lo ca’h le, thimnak reprai an tuah duh bal lo ca’h si. Keimah theih tawk ah cun 2015 le 2020 thimnak kha a tluangtlam cem ko rua! Nain anmah Ralhrang ca ah cun a si ve hui rua lo, 2020 thimnak chirchan in uknak an lak diam hui!.
Chinmi kan dohthlennak tuanbia zoh tikah, British nih a kan pen lio in siseh, 1948 hnu Independence kan hmuh hnu in nihin tiang kan lamthluan ah hmuitinh kan ngei zungzal, sehchih mi kan ngei zungzal. Dohthlennak man a fah hngal bu, thisen le nunnak tiang luan le liam a hau ti hngal bu in, hmailei kan ram le miphun lamthluan cuanh le ruahchih in dohthlennak kan tuah zungzal.
Aho miphun dang nih uk-pen bal mi kan si lo tikah, miphun dang nawlngeihnak tang um cu a celh kan celh lo. Kan miphun tlau lai kan ruat kho lo. Kan nunphung le caholh tlau lai zong kan duh lo. Miphun dang nunphung le sining nih dolh lai kan ruah khawh lo caah, British hmanh kan rak doh kha si.
Cucaah roling kan tuanbia 1917-1923 tiang ral kan rak tho i cucu Lairal tiah, nihin tiang chimphai dai lo ah cang. Amahbalte, dohthlennak kan tuahnak ah kanmah miphun lila hi leirawitu kan rak si lengmang. Miphun dawtnak lungput he hriam tlaih in ralhrang a doh hmasatu MP Hrang Nawl le a ralkap nih 1965 i Hakha an rak lak khawh lonak zong kha Hakha khua thar pa Sa Uk ti mi nih a leirawi hna caah si an ti.
Nihin dohthlennak Spring Revolution zong ah leirawitu kan tam khawh ning! Kawlram dohthlennak tuanbia zoh tikah kum 70 renglo upa a si cang. Vawlei cung ah ramchung ralthawh sau bik ram ah cang. 1988 in CNF/A zong an tho i nihin tiang an doh. Hi kan dohthlennak ah kanmah miphun Lai/Chinmi lila nih leirawi ruangah kan miphun nunnak liam mi a tlawm ti lo. Kan dohthlennak siloah kan doh mi ral kan i fian lo caah maw a si hnga ti a ka ruahter ngai!
Nihin Chinmi dohthlennak hi minung si loin uknak kan doh tihi kan lung ah um seh ti ka duh. Ne Win cozah a doh hmasatu MP Hrang Nawl nih hmai zoh lo in, “Mawtaw zong nih naatum hei hrial sehlaw, naatum cu a thi ko lai nain mawtaw zong cu a ril ve ko lai, a rak ti ti si. Hi lio ah Laimi nih rak phan bik mi le ceihcum bik mi cu, Communist phung cu mi thil vialte chuh dih i hrawm-thil (cozah thil) ah chiah dih a si lai.
Vok le ar zong siseh, nupi zong i hrawm a si lai, ti a rak si tikah an rak tih kho tuk. A taktak ah Land Nationalization an ti i kan ram le kan leilung cia vialte a kan chuh dih. Kanmah tein kan sersiam mi le kan tlak mi khua le ram vialte cung ah nawlngeihnak kan ngei kho ti lo. Kan ram le kan vawlei cia ah tin dum ngaw hmanh nawlngeihnak kan ngeih khawh ti lo tikah pumpak nun siseh, mibu riantuannak le biaknak tiang a hnursuan colh. Cucaah miraltha le mifim kan pale hna nih Ne Win uknak an rak doh kha si.
Ram/ri: British pennak The Chin Hills Regulation 1896 phung chung ramri kha, nihin ah cun tam tuk a kan detkhawt. Hihi kan ralchiat ruangah kan ti hnga maw, kan daithlan ruangah kan ti hnga dek? Kan unau Mizo cu MNF nih India Centre Government he hnatlak minsenthutnak ah, an ram chung ah anmah miphun a si lo mi nih tin dum tia zong tawnghnak nawl ngei hna hlah seh, ti si bang Assam miphun nih an tawnghpiak sual cicet hna ahcun an buai colh.
Nai taktak te hmanh ah nawisen an hnuk khah! Sinain kannih cu nihin tiang a kan det cuahmah nain zei kan chimrel lem lo. 2015-2020 chung NLD Cozah nih ramri zoh thannak a rak tuah (ka palh lai lo dah), British nih ramri thennak lungphun tete tampi an hmuhchuah mi zong an rak taarlangh. Hlan deuh lio ah Welcome to Chin State, tiah cafang lianpi in ramri i rak taar mi kha ram chung ah a kan thialpiak.
Culawng si lo, Palewah/Mindat lei zong Kawl nih a kan det lawng hmanh si lo, AA nih anmah ta ruah in an i ruah i duhduh-amam in a kan tlon hnawh. A fekfuan mi ramri kan ngei ko nain kan ram uknak thatlo ruangah a kan detkhawt.
Ramuk bawi ukhruainak chan i rohtak mi pupa ro, tangka in cawk mi hmun le hma, pawcawmnak ah kan thlawhsial mi dum le hau vialte zong Land Nationalization, tiah an thanh hnu cun nawlngeihnak kan ngei ti lo. Taktak ahcun Chinram cu A.D. 1300 hlan ah aho minung hmanh rak um bal lonak ram, “Ram Lawng” a si cu mu!
Pu Chawn Kio nih cun, “Vawlei serka in ahohmanh um lonak ram, minung nehnang ngei lo ram,” a si ti. Sinain kan ram cia ah nawlngeihnak a kan chuh. Bia ka theih bal mi pakhat cu, Thantlang le Halkha kar fiangtlang vialte hna khi ralbawi Khin Maung Yi ram a si,” an rak ti bal.
2019 lio ah NLD Cozah nih Hakha ah inntung dircia 20 hrawng a rak hrawh bal khah. Nan hmun le hma lo ah inn nan sak tiah. Nawlngeihnak kan ngei lo. Nawlngeihnak kan ngeih lo lawng hmanh si lo, nuhrin covo hrim kan ngei loh. Biakinn sak duh zong ah Cozah sin ah luhpi; inn sak duh zong ah cu thiam. Kanmah nawl in kan vawlei cia ah zeihmanh tuahnak nawl kan ngei lo. Hihi ralhrang uknak thalo nih nawlngeihnak a kan chuh mi pin ah, kan rothil a kan chuhchih mi an si. Cucaah nihin kan doh mi ral hi, miphun covo lak than ding ti mi lungput he doh mi dohthlennak a si.
Education & Culture: Laimi hi miphun dang hna nakin nunphung le caholh ah ngakchia kan si ko lai dah. Miraang kut tang kan um hnu ceo in caholh fekfuan kan ngei. Laica a keuhnak hi D. J. C. MacNabb, B. Sc, A Handbook of the Haka or Baungshe Dialect of the Chin Language (1897) le Surgeon Major A. G. E New Land nih “A Practical Handbook of the Language of the Lais as Spoken by the Hakas and Other the Allied Tribles of the Chin Hills (1891)” nih chuah mi cauk in a si.
A fawinak in chim ahcun, a luancia kum 100 ah khan ca kan rak ngei cang tinak a si. Amahbalte cu, kan ca a keuh in kal a thiam colh lo; kum zeimawzat cawm hnu ceo ah kal a hung thiam, holh zong a hung thiam. Mah hnu cun caholh puitling ah ai cang. Pu F. Lai Len nih cun, caholh a keuh hi 1960 in a si ti. Asinain Pastor Lian Chawn nih Lai caholh tiluan cabia a tial mi zoh tikah, 1960 hlan ah Laica in rel awk puitling cauk a chuak mi rak um dawh a si.
Cu chung ah, Siangngakchia mekazin nih 1952 ah chuah mi “Hills Chin Students Magazine,” 1956 kum ah hin Saya James Sang Awi le Saya Hau Go nih Falam ZBC Office in Zomi Christian News Bulletin chuah mi le 1958 ah James Sang Awi chuh mi “Hruaitu Thar Tadinca.” Kan langhter mi Laica keneh zoh tikah, caholh kan ngeih hi 1950 hnu in si dawh- 70 hrawng upa a si hnga tinak.
Cu tluk in a ngakchia rih mi kan caholh cu vanchiat ah uknak thalo tang kan um ruangah Miraang uk chan 1925 in rak thok cang mi Laica cawnnak cu U Ne Win nih 1962 hnu in a phur ti khawh a si. Tang hnih tiang lawng a onh, tangthum le tangli cu caanhlei (Extra period) ah a cawnter hna. Mah hnu cun Laica cawnnak reprai a um kho ti lo i, 1982 cun Miraang ca (English) nih a hmunrolh tikah Sianginn ah Laica hmunhma a ngei ti lo.
Cachim zong nih caanhlei lakin chimh kha an huam ti lo tikah cawnnak a dih. Sinain 2011 ah U Thein Sein cozah a kai i a van nunter than. Anmah a van changtu NLD cozah nih Laica cu sianginn chungah (curriculum) a luhpi i nihin ah cun Grade 3 tiang nih Cozah sianginn ah cawn a si cang. Bi taktakte khin a kan awnpiak. Cucu ramuknak thalo tangah kan Laica/caholh a temtuar ning a si.
1962, U Ne Win nih thahrum le meithal hmangin uknak a lak hnu in, Asia ramkulh chung ah sianginn thabik a simi Rangoon University cu world rank University 6908 nak ah a tla. Hi nih ralkap uknak tang ah zeitluk in dah Kawlram fimcawnnak a niam le chiat a langhter.
Chin State chung ah Acozah sianginn hi Primary School 779, Middle School 260, High School 136 le University/college/institute 6 a um i Private School hi 5-10 kar hrawng a um ti si. Cozah thalo kan ti cu fimcawnnak ah tangka hram (budget) tlawm tuk lawng an chiah i siangcachim thlahlawh hi thla khat ah USD 40-60 lawng a si, tiah Chin Human Right Organization (CHRO) nih a langhter.
Kan Education System a chiat tuk ruangah ca kan thiam kho lo. Ca kan thiam lo tikah pawcawmnak kan i harh. Lothlawh thingphorh ko lo cu, lam dang kan hngal lo. Teirial in cawnnak sang University tiang a kan chuahpiak kho hmanh Siangcachimh ko lo cu riantuan ding an ngei hlei lo, lothlawh ah an tla thiam.
Sianginn zong ah cun By-heart system in a kan cawnter tikah thiam mi a um lo. Hngalh mi zong a um lo. A chimtu nih kan cawn mi kong zeiset a si ti fianghlang in a kan fianh khawh lo tikah tanghra kan phanh tiang ah kan fanau cachim kho lo kan tam tuk. Cawn mi ca/kong zei a si hmanh hngalfiang lo bak in cawn a si tikah thathnempi mi a um lo. Kawlram ah cafir a tam tuk ti lengmang mi zong hi, a hrampi taktak cu Education System thatlo ruangah a si ko.
Cucaah atu Generation Z ah kan ram kan sersiam lo a si cun, Generation Alpha hna ca zong ah ruahchannak a um lo tluk a si thiam. Cu ruangah nihin kan dohthlennak hi hmailei ah hi nakin a tha deuh mi Education System ngei kho usih law kan pawcawm kawlhawlnak ah siseh, khuasaknak tiang ah atu nakin kan zaang ol deuh seh, timi ruahchih in uknak thalo kan doh khi a si.
Cu lawng hlah! Miphun tling pakhat a si ve mi, ram, biaknak, caholh le nunphung a ngei mi hna kan si, nain hramhram in kan nunphung a kan hrawhpiak. A cung ah kan caholh a kan nautatpiak ning ka langhter cang. Kan nun he aa sengtlai mi kan nunphung a kan hrawhpiak. Nunphung hrawhpiak cu an miphun dolh hna usih ti khi a sawh.
Tuak law, 1949 British nih zalonnak (Independence) a kan pek cangka in a voikhatnak bik Chinram cozah Chin Affairs Council nih minsenthut he hnatlak i, ramkomh cozah (Centre Government) zong nih hna a tlakpi mi THO (Chin New Year) zong a kan thahpiak.
Kha lio cozah nithlarel (calendar) October 26-28 hi nizarh ulh (public holiday) in THO hman siseh rak ti mi kha, nihin ahcun a kan hlonhpiak. A um ti loh. 1948 ah anmah Chin Affairs Council thiamthiam nih miphun tling kan si bantukin miphun ni (Chin National Day) ngeih siseh, tiah minsenthut he biachahnak an rak ngeih mi kan Chin Miphun Ni zong an hrawh hoi,
A caan ah Pang Par Ni a kan tipiak, a caan ah Chin State Day a kan tipiak i an nawnnok dih. Tluang le tlam, dawh le tha khom in kan Miphun Ni kan hmang kho rih lo. Kan hman khawh lo lawng hlah, kan ngeih mi ni sunglawi hna cu ni-ulh (public holiday) in a kan cohlanpiak duh lo.
Cucaah 1947 ah “Kum hra chung Union of Burma ah i fun ulaw, nan lungsi lo ahcun nan duh tik paoh ah nan chuak kho,” ti mi biahren a um lawng hmanh si loin, hi hlan ah kan ngeih cia mi mahte khuakhan lairelnak le covo vialte lak than ding ah, kum 70 fai chak a kan barhtu kut in kan chuah hrimhrim a hau cang.
Hmailei kan techin fa-paar tiang kong ruahchih a herh. Kanmah chan ah ramthatnak theipar tep hmanh hlah usih, kan fale nih tizu thlum an dawp khawh ding a biapi. Kanmah tein lairelnak kan ngeih ahcun kan ram a dam lai, kan nunphung a dam lai, kan biaknak a dam lai i kan caholh a nung kho lai.
Fimthiamnak ah kan thang lai, pawcawmnak ah kan zaangol lai. Khuasaknak ah kan i todalh kho lai. Cucaah nihin kan dohthlennak hi, ralkap va doh vial lawng a si lo, tinh mi muru taktak a ngei tihi, zapi kan lungthin ah um sehlaw, kanmahle si khawhnak zawn cio ah itel hna usih. Kanmah le kanmah kar ah buainak um hlah seh, dohkalhnak zong um hlah seh. Kan hmuitinh i khat seh. Aw khat in au sih. Tleng khat ah thu sih. Cuti kan kal ahcun kan tum ram kan phan ko lai. By- Salai C. Twintwin
Roling Lairal le Spring Revolution; Vawlei tuanbia ah philh awk tha lo in mi thinlung ah hma a rak sertu cu vawlei ralpi pakhatnak (Great WWI) a si. Hi ralpi le Lairal thawhnak hi then awk tha lo a si zia, tuanbia nih a kan rohtak. 1896 ah Lairam (Chinland) cu a pumpuluk in British kut tang a hun phak kha si.
Laimi tuanbia le vawlei ralpi then awk a that lonak zong cu British pennak chung kan rak um caah a si. Laimi cu ahohmanh nih rak tlak bal lo mi ram inntung bunh, minung nehnang kop lo Pathian pek mi ram kan tlak hnu ah mizei miphun kut tang hmanh ah a um bal lo mi, mahte in khuakhan lairelnak nawl ngei le aa uk mi kan rak si.
Sinain British nih a kan pen hnu in nihin ni tiang kan kotho ukhruainak kan hlam kho ti lo. Phun dang in kan chim ahcun, kanmah tein khuakhan lairelnak ngei ti lo in, miphun dang nawlpeknak zul in kan nung. Hi bantukin miphun dang kut kan phak hi Lungzarh Cinzah hrin Tial Ceu fapa Hau Sat nupi Ngun Dong kawhnak ramdang milu hal ruangah miraang kut kan phan tihi, tuanbia hngal hna tial mi nih a langhter.
A nupi Ngun Dong kawhnak ah India ram um Miraang pawl an va tukthah hna i miraang ralbawi Lt. Steward le a hawile pathum lu, kutdong le kedong he ti’n ralsawm tuk awk ah an hun phorh taktak. Zei sualnak ngei lo an va tukthah hna tikah an thin a khenh tuk hna tihi, tuanbia nih a chim.
Zeitintiah, East India Company Order No. 65l (British chan India Cozah) chuah mi ah, “Chittagong in Sendu (Sendu an ti mi hi Lairam a si) tiang lam kan cawh lai i Lt. Steward thattu Hau Sat le Thantlang Lal Luai teirul kan cham hna lai,” ti mi ai tel. Hi rian ah Chittagong in General Tregear le Rangoon in Gen. George White tuanvo an pek hna. Cun Capt. Raikes cu Chin miphun konglam le dirhmun hlathlai ding tuanvo an pek.
Phuba lak hrimhrim kha an rak i sehchih mi a si bantukin an van kan nam taktak tikah 1896 ahcun Chinram an lak dih. Cinken ding balte cu, British nih Chinram a lak hi thahrum hmang teinak (conquer) a si lo, remthatnak (negotiation) in a si. Anmah kut tang kan tlak hnuhnu Chin Hills Regulation 1896 uknak phunghram a kan serpiak i cu ning cun a kan uk colh.
The Chin Hills Regulation 1896 cu sal phun uk ning (feudalism) michia kha sal bantukin uk i khuachiah peknak tang ah uktu bawi pawl kha an techin fapar tiang nawl ro i chaannak phung siloah bawi le chia thleidannak phung i phun sang (bawichung) nih ramukbawi ro i chaannak phung (aristocracy) in ukhruainak a si.
Phun dang in kan chim ahcun, zapi kha sal bantukin hman i uktu poh zaang-ol khi a si. Hiti a si tikah, mizapi nih uknak an duh lo hlei ah, miphun dang kut tang um hrim kha an duh ti lo. Cu chinchap ah, 28 July 1914 – 11 November 1918 ah a chuak mi vawlei ralpi pakhatnak (WWI) raltuk ah hramhram in kalter ti phun bia a hung leng.
Hi vawlei ralpi meici kautu German va tuk kha British pen mi si ko zong ah a duh an rak duh lo. Siangbawinu Laura Carson chimnak bang ahcun, “Zeiruang ahdah France ram ah kal in German cu kan va tuk lai? Kan cung ah zeihmanh that lonak a tuah lo mi le kan ral a si lo mi German va tukdoh nakcha cun mahte i thah hmanh kan duh deuh,” an ti ti.
The Lost Dictionary nih a langhter ve ning ahcun, “ German va doh awk ah France ram kal nakcha cun kan miphun le kan ram zalon nakding ah ralthawh i hi kan ramte ah kan lu i phum hmanh kan duh deuh,” an ti ti. Chinram hrambunh British ralbawi vialte le an ralbap tam-u cu vawlei ralpi pakhatnak German ral doh awk ah an buai curhmarh lio ah 1917 December thla in Chinram khuapi Hakha le Falam ah Lairal nih a rak tlakbuat hna.
Lairal thawh ding tonpumh biachahnak bang in 1st December 1917 hi D-Day siseh ti a si (Hihi Pu Chawn Kio tial mi ning a si; sinain Salai Khin Maung Thein nih cun 11 a ti). Sinain Laimi theo cu kanmah chung lila in miphun leirawitu an rak um caah D-Day phak hlan ah ral aa thawk diam. Hi lio Hakha peng (Matu le Thantlang telh in) khua kip chunmang cu Hakha peng in zumtu hmasa Khrihfa Sia Khaw nih a phuan hna caah a rak pelh.
Miphun rawiphiartu Sia Khaw ruangah Lairal hlawhcham ti khawh a si. Hika zawn ah langhter ka duh mi cu, Lairal phen ah aa thup mi mizapi lungput a si. Thlithup thil timh in tuah mi si hmanh seh, Lairal tho ding hnatlak khua kip poh timhlamhnak an rak ngei. Ral ram kal kho lo nunau le ngakchia poh nunhimnak ah an i dor i riahcaw thla ruk za an i ken.
Ral thawh man cu a fah caah kan inn le lo vialte a ciam-kaang kho ti hngal bu in khua an chuahtak i nun himnak ah an i duup. Hriamtlai kho nih miphun le ram ca ah ral a si an ti mi British an fuh hna. Phun dang in kan chim ahcun, mizapi lungrual in miphun le ram ca ah an i pumpe, nun an thap.
Ram le miphun ca ruah ah an ralthat ning, an i lungrual ning le an thawn ning an hmuh hna tikah, “Ka tuk mi ral vialte lakah a thawng bik le tei kai harh bik mi cu Laimi an si tiah,” British ralbawi Gen. George White nih a rak chim bal. Laimi hi cu bantuk cu kan rak si, a nepte mi miphun kan si bal lo.
Zoh law! Nihin dohthlennak zong ah a langsar bak mi Laimi kan si thiam. Kan tuar a fak bak ve, nain ralhrang nawlngeihnak a nawr bik kan si ve. Chin Human Rights Organization (CHRO) Executive Director Salai Bawi Lian Mang nih bang nih cun, “Chin State chung ah khua 1,300 fai a um.
Hi chung ah Acozah nih Village Administration 463 in a then i cu chung ah 28 (5.9%) ah khuabawi rian kan khinh hna tiah, Chin State SAC Chairman thar Dr. Lt.Colonel Vung Suan Thang nih Gen. Min Aung Hlaing sin ah ca a kuat, tiah a rak taar bal.
Hi kong ah The Chin Post nih a rak taar bal ve mi cu, “Thantlang khua ah sang 5 a um i cu chung ah sang 3 khuabawi cu rian ka pek khawh cang hna; cun khuakomh khuabawi hmunhma 36 chung ah minung 34 rian ka pek khawh cang hna,” tiah Chin Minister Dr. Vung Suan Thang nih a tial mi cakuat kong an rak taar.
Keimah ruahdamhnak ah cun, Dr, Vung Suan Thang nih hin a ruahdamhnak in a pule (Min Aung Hlaing) sin ah a chim sawh, tiah ka ruah. Aruang cu Chin National Front (CNF) lei nih Chin State chung zatuak 70% kan uk (control) tiah, an rak chim bal. Kan nawr ngaingai hna. Hi dirhmun kan phaknak cu ramchung ramleng um laitlai dihlak kan tanrual caah a si.
Tutan dohthlennak ah hriamtlaihnak biatakte dohthlennak kan thawk hi 4th April 2021 in Chinland Defense Force (CDF) a dir hnu in ti khawh a si. Pengtlang kip cio in van dirh a si i cu hna nih cun kan thawn khawh deuh nakhnga tiah, Chinland Joint Defense Committee (CJDC) ser.
CJDC cu chungtel phu 17 (Falam in CNDF an chuah ahcun an i zuk lai tinak) an si i ralkap thazaang 13,000 hrawng an si ti si (Mizzima News tial ning in). Ralkap phu rel holh in Battalions zeizat an si ka hngal lo; Chin National Army (CNA) thazaang he cun an tam chinchin lai tinak si. Chim duh mi cu, milu thazaang zong in a der cu kan si lo.
Min Aung Hlaing nih uknak a fir hnu in nihin tiang dohthlennak ah nun a pe mi kan ralkap (CNA/CDF/CNDF) minung 100 lengkai a si cang. Hriamtlai nih kan thih ah ram le miphun ca, kan nun ah ram le miphun ca, ti biakamnak he kan ral a si mi ralhrang an nam hna. Hriamtlai lo mizapi nih an hnu in kan dirpi hna. Kan dihlak dohthlennak ah kan itel ti a lang.
Dohthlennak ah kan itel dih bantukin kan inn le lo, kan hlawnthil le ngeihchiah tiang a kangh le ciam zong ah miphun le ram ca a si ko ti’n kan i hnem hna. Miphun dang kut tang um lan lai kan duh lo ruangah, hlan pipu hna nih an rak domh mi Lairal lio lungput he nihin zong miphun ral kan doh hi a si.
Hi miphun ral dohnak ah aa tel lo kan um lo. Kan itelnak zawn le tel khawh ning ai khah lo lawng a si. Thil poi a si mi balte cu, Lairal lio ah Sia Khaw nih a miphun a leirawi hna bantukin, nihin dohthlennak ah miphun leirawitu kan rak um ve mi hi a si. Miphun leirawitu hna nih 2020 Hakha ah phun mi Roling Lairal lungphun hmai hmanh khi khah ding a si lo dahkaw? By- Salai C. Twintwin
Be First to Comment